اسطوره

اسطوره (اساطیر) ؛ قصه ای است درباره خدایان و موجودات فوق طبیعی که از اعتقادات دینی مردم قدیم ریشه گرفته است و خاستگاه و آغاز زندگی و معتقدات مذهبی و قدرت های مافوق طبیعی و اعمال قهرمان های آرمانی را بیان می کند.  اسطوره ، حقیقت تاریخی ندارد و پدید آورندگان اصلی آن ها ناشناخته اند. اسطوره کمتر جنبه ی اخلاقی دارد و از این نظر از افسانه ها و حکایت ها متفاوت است. در اسطوره اغلب به مظاهر طبیعت و رویدادها و آفت های طبیعی ، شخصیتی انسانی داده شده و برای آن ها ماجراهایی آفریده شده است، مثلاً در اساطیر ایرانی، آناهیتا، ایزد بانوی جنگ و نگهدار آب است و ایزد تشتر نگهبان باران است.

زندگی نامه

 زندگی نامه یا بیوگرافی که به آن شرح حال، حسب حال ،سرگذشت، گزارش و ترجمه احوال، تذکره حال، نیز گفته اند شامل نوشته هایی است که در آنها رویدادهای زندگی شخصیت هایی از مشاهیر دین و دانش و بزرگان ادب و سیاست شرح داده شده است. 
     کتاب هایی نظیر سرگذشت پیامبران که برخی از آنان به نام قصص انبیا شهرت دارد یا شرح وقایع زندگی پیامبر اکرم (ص) که در فن تاریخ نویسی زبان عربی، سیره نام دارد. نظیر: سیره ابن اسحق (ف: 151 ه.ق) و سیره این هشام (ف: 218 ه.ق) با شرح حال ائمه هدی (ع) 

     زندگی نامه شهدا و کتب رجال که مشتمل بر ذکر احوال حکماء، علماء، مشایخ صوفیه است و یا ترجمه احوال شاعران که تذکره نام دارد، از نوع زندگی نامه به شمار می رود. 
      در عصر حاضر کتاب ها و مقالاتی در بزرگداشت شخصیت های مذهبی، ادبی ، علمی و . . . نوشته می شود که مشتمل بر شرح احوال و سال شمار رخدادهای عمر این شخصیتها است همراه با مجموعه مقالاتی که برخی از نویسندگان به یاد آنان در زمینه موضوعات گوناگون می نویسند. این گونه آثار با عنوان «یاد نامه» منتشر می شود نظیر: یادنامه علامه امینی، یادنامه استاد شهید مطهری، یاد نامه دکتر علی شریعتی، یادنامه علامه طباطبائی منتشر می شود. البته این آثار گاه با عناوینی مرکب از نام شخصیت مورد نظر با کلمه «نامه» چاپ می شوند؛ مانند: همائی نامه، آرامنامه و گاه به نام های دیگر نظیر: فرخنده پیام (یادگار نامه استاد دکتر غلامحسین یوسفی) منتشر می شود. همه این کتاب ها در گروه زندگی نامه طبقه بندی می شوند.
خاطره نویسی و سفرنامه نویسی هم جزئی از زندگی نامه نویسی است.

مکتب های ادبی

 در دو قرن اخیرا مکتب های زیادی در حوزه ادبیات و هنر ایجاد شده است که معروفترین آنها عبارتند از:

الف ـ کلاسیسم: بر سه پایه وحدت عمل، وحدت مکان و وحدت زمان استوار است و به نوعی پیروی از شاعران و نویسندگان یونان باستان است.
ب ـ رمانتیسم: برای درهم شکستن محدودیت های سبک کلاسیسم ایجاد شد تا نویسنده راحت تر به نگارش بپردازد. کتابهای «بینوایان» ویکتور هوگو، «رنه» شاتو بریان و «اعترافات» ژان ژاک روسو از آثار بنام رمانتیسم هستند.
پ ـ رئالیسم: واقعگرایی و نمایاندن پدیده ها به همان گونه که هستند. زشتی ها، زشت و زیبایی ها، زیبا نشان داده می شوند و پوشش احساس بر آن ها کشیده نمی شود. اوج این سبک در قرن 19 بوده است و «جنگ و صلح» تولستوی و «آرزوهای بزرگ» چارلز دیکنز از آثار سرشناس این سبک هستند.
ت ـ ناتورالیسم: این سبک پاره ای از رئالیسم است اما گاهی تمرکز آن بر روی زیبایی ها و زیبانمایی ها قرار می گیرد.
ث ـ سمبولیسم: نویسندگان در این سبک از اشارات خام و برهنه و روشن به پدیده های زندگی جلوگیری می کنند و کنایه و نماد را جایگزین موضوع اصلی می کنند و بارز ترین و آشنا ترین اثر در این سبک، «قلعه ی حیوانات» جرج ارول است.
ج ـ امپرسیونیسم: این سبک در دنباله سمبولیسم است. در آن مکتب توجه بیشتر بر نتیجه تشبیه است تا خود تشبیه.
چ ـ سوررئالیسم: سبکی عمیق و حرفه ای مآب که عموما مناسب مخاطب حرفه ای و خاص می باشد و غنی از مفاهیم و وجوه درونگرایانه است. هدف در این سبک پرداختن به گوشه ها و زوایای مخفی از عواطف و خواسته ها و حقایق  ناخودآگاه انسان است. آثار ساموئل بکت و بونوئل تقریبا از این دست آثارند.
ح ـ‌ اکسپرسیونیسم: سبکی که برای بیان حقایق و معانی ویژه از یک رفتار، یک شی و یا یک فرد، ظاهر آن را چنان دستخوش تغییر و دگرگونی می کند که گاهی قبل از شناخت شیئیت و عینیت آن چیز، معنی مورد نظر استنباط شده و سپس خود شی شناخته می شود.

سفرنامه نویسی در ایران

 سفرنامه نویسی در ایران، از زمان صفویه مورد توجه قرار می گیرد در این دوره سفرنامه هایی توسط شاهانی چون ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار و گروهی از رجال درباری و سیاسی آنان نوشته می شود، از جمله: سفرنامه نظام السلطنه (آجودان باشی فتحعلی شاه) به کشورهای اتریش، فرانسه و انگلستان که در فاصله سالهای 1254 و 1255 هجری صورت می گیرد. و سیاحتنامه علی خان امین الدوله (ف 1322 ه ، ق) صدر اعظم مظفرالدین شاه قاجار به مکه معظمه و سفرنامه فرخ خان امین الدوله (1230-1288 ه ، ق) سفیر ایران در اروپا، به نام مخزن الوقایع و..... 
     علاوه بر ایرانیان، از سیاحان اروپایی نیز ـ که از قرن هفدهم به ایران مسافرت کرده و اوضاع سیاسی و اجتماعی و آداب و رسوم مردم و وضع دربارهای صفوی و قاجاریه را در آثار خود منعکس می نمایند، سفرنامه های فراوانی باقی است که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده است.از جمله: 
الف ـ سفرنامه برادران شرلی: آنتونی شرلی و روبرت شرلی، مأموران انگلیسی که در زمان شاه عباس بزرگ صفوی (حد: 985 ه ، ق) عهده دار کارهای سیاسی و نظامی مختلف هستند. 
ب ـ سفرنامه ژان شاردن،‌سیاح فرانسوی با عنوان: « سفر به ایران و هند شرقی» که در فاصله سالهای 1664 تا 1667 میلادی نگاشته شده است. 
پ ـ سفرنامه ژان باتیست تاورنیه، جهانگرد هلندی الاصل فرانسوی (1605-1689 م) به ممالک عثمانی و ایران و هند. 
ت ـ سفرنامه دکتر ادوارد پولاک، سیاح آلمانی، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه قاجار، به نام: «ایران، سرزمین و مردم آن» 
ث ـ سفرنامه کنت دوگوبینوی فرانسوی، تحت عنوان سه سال در ایران 
ج ـ سفرنامه ادوارد برون، خاورشناس انگلیسی، با عنوان یک سال در میان ایرانیان و.... 

       در دوره معاصر نیز چند اثر منثور جالب در قالب سفرنامه نگاشته شده است که از جمله کتاب های ذیل را می توان نام برد: 
الف ـ مسیر طالبی، نوشته: میرزا ابوطالب اصفهانی (ف 1182 ه ، ق) که ظاهراً اولین سفرنامه فارسی است که در عصر اخیر نگاشته شده است. 
ب ـ حیرت نامه یا سفرنامه ابوالحسن خان ایلچی به لندن 
پ ـ مجموعه سفرنامه های میرزا صالح شیرازی 
ت ـ خسی در میقات ( سفرنامه حج) و گذری به حاشیه کویر و سفری به شهر بادگیرها از جلال آل احمد 
ث ـ از پاریز تا پاریس، نوشته دکتر ابراهیم باستانی پاریزی 

ج ـ زیر آسمان کویر، نگارش: علی اصغر مهاجر. 

چ ـ صفیر سیمرغ و در کشور شوراها و کارنامه سفر چین از دکتر محمد علی اسلامی ندوشن. 

ح ـ سفر ژاپن، نوشته ایرج افشار. 

خ ـ سفرنامه بلوچستان با عنوان دیدار بلوچ از محمود دولت آبادی. 

د ـ دیدار از شوروی، به روایت کیومرث صابری. 

ذ ـ اقلیم های دیگر، نوشته دکتر محمد جعفر یا حقی و.... 
گزیده ای از سفرنامه جلال آل احمد به مکه در سال 1343 ش. با نام ًخسی در میقاتً :
همان روز شنبه 
مکه 
     این سعی میان «صفا» و «مروه» عجب کلافه می کند آدم را. یکسره برت می‌گرداند به هزار و چهار صد سال پیش. به ده هزار سال پیش. با "هروله"اش (که لی لی کردن نیست، بلکه تنها تند رفتن است.) و با زمزمه بلند و بی‌اختیارش؛ و با زیر دست و پا رفتن‌هایش؛ و بی خودی مردم؛ و نعلین‌های رها شده؛ که اگر یک لحظه دنبالش بگردی زیر دست و پا له می شوی؛ و با چشم‌های دودو زنان جماعت، که دسته دسته بهم زنجیر شده‌اند؛ و در حالتی نه چندان دور از مجذوبی می دوند؛ و چرخ هایی که پیرها را می برد؛ و کجاوه‌ هایی که دو نفر از پس و پیش بدوش گرفته‌اند؛ و با این گم شدن عظیم فرد در جمع. یعنی آخرین هدف این اجتماع؟ و این سفر...؟ شاید ده هزار نفر، شاید بیست هزار نفر، در یک آن یک عمل را می‌کردند. و مگر می‌توانی میان چنان بی خودی عظمایی به سی خودت باشی؟ و فرادا عمل کنی؟ فشار جمع میراندت. شده است که میان جماعتی وحشت زده، و در گریز از یک چیزی،‌ گیر کرده باشی؟ بجای وحشت "بی خودی" را بگذار، و بجای گریز "سرگردانی" را؛ و پناه جستن را. در میان چنان جمعی اصلا بی‌اختیار، بی‌اختیاری. و اصلا "نفر" کدام است؟ و فرق دو هزار و ده هزار چیست؟... 
...نهایت این بی خودی را در دو انتهای مسعی می‌بینی؛ که اندکی سر بالاست و باید دور بزنی و برگردی. و یمنی‌ها هر بار که می رسند جستی می زنند و چرخی، و سلامی به خانه، و از نو...که دیدم نمی‌توانم. گریه‌ام گرفت و گریختم....

سفرنامه و انواع آن

  سفرنامه، نوعی گزارش است که نویسنده در قالب آن مشاهدات خود را از اوضاع شهرها یا سرزمین هایی که بدان مسافرت کرده است شرح می دهد و اطلاعاتی از بناهای تاریخی، مساجد، کتابخانه ها، بازارها، بزرگان، آداب و رسوم ملی و مذهبی مردم، موقعیت جغرافیایی، جمعیت، آب و هوا و زبان اهالی مناطقی را که بازدید نموده است در اختیار خوانندگان   می گذارد. 
     سفرنامه ها گنجینه هایی از اطلاعات هستند که از طریق آنها گاه می توان به واقعیت هایی از وضع اجتماعی، سیاسی، اقتصادی ادواری از تاریخ مردم یا منطقه ای پی برد که دست یابی به آنها از طریق کتب تاریخی میسر نیست. 
     سفرنامه ها بسته به آن که مسافرت نویسنده از نوع سفرها و سیاحت های معمولی و گردش در آفاق و انفس باشد، یا سیری درونی و معنوی، به دو نوع ذیل تقسیم می شود

الف ـ سفرنامه های خیالی

      این گونه از سفرنامه ها که اغلب به صورت قصه یا تمثیل بیان می شود، گزارشی از ذهنیات نویسنده است درباره امری باطنی و اعتقادی، نظیر آثاری چون کتاب ارداویرافنامه، که موضوع آن سفر معنوی یا معراجی است که برای ارداویراف، مؤبد فرزانه زردشتی- معاصر اردشیر بابکان (224-241 م) پیش می آید و او ضمن این سیاحت روحانی، از جهنم و بهشت دیدار می کند و مشاهدات خود را بر اساس اعتقادات دین زردشت به رشته تحریر می کشد، مانند سیری که دانته ادیب نامور ایتالیایی (1265-132 م) در اثر معروف خود کمدی الهی به دوزخ و برزخ و بهشت دارد. یا سفرنامه های منظومی چون منطق الطیر فریدالدین عطار و مصباح الارواح شمس الدین محمد بردسیری کرمانی (قرن ششم هجری) که اولی قصه رمزی است از سفر پر رنج عارف سالک و گذشتن او از هفت شهر عشق، و دومی شرح مشاهدات و منازل سیر و سلوک را به وی نشان می دهد. 
سیاحت نامه سه جلدی ابراهیم بیک، نوشته زین العابدین مراغه ای (1255-1328 ه، ق) که شرح سفر خیالی ابراهیم بیک فرزند یکی از تجار برزگ آذربایجان مقیم مصر می باشد. در این کتاب، ابراهیم بیک پس از مرگ پدر و به توصیه او همراه با له له اش یوسف عمو، به آرزوی زیارت مشهد مقدس، از بندر اسکندریه مصر به استانبول می رود و از راه باطوم، تفلیس، باکو، انزلی، ساری، عشق آباد رهسپار مشهد می شود. او در این خط سیر طولانی، آنچه را دیده و آنچه را به سرش آمده تفصیل می نگارد و به مناسبت همان واقعه و پیش آمد، اوضاع کلی مملکت را به باد انتقادی می گیرد و پس از پایان سرگذشت خود در هر شهر و محل، خلاصه ای زیر عنوان «این است اجمال سیاحت قزوین یا مراغه یا جاهای دیگر» از اوضاع و عادات و گرفتاری ها و بدبختی های آن جا ذکر می کند و تقریباً همه جا با این عبارت خاتمه می دهد که «مرده اند، ولی زنده و زنده اند ولی مرده.... این سیاحت نامه در واقع دائره المعارف جامع اوضاع ایران در اواخر قرن سیزدهم هجری است که با قلمی تند و بی پروا و بی گذشت تحریر شده است.» 
      ترجمه کتاب هایی نظیر بیست هزار فرسنگ زیر دریا، دور دنیا در هشتاد روز، مسافرت به مرکز زمین، نوشته ژول ورن  رمان نویس فرانسوی (1828-1905 م) از نوع سفرنامه های تخیلی علمی به شمار می رود

ب - سفرنامه های واقعی
      محتوای این نوع از سفرنامه ها، شرح مسافرت هایی است که واقعاً عملی شده است و نویسندگان خاطرات خود و رخدادهایی را که در جریان سفر عیناً دیده و شنیده و با آنها مواجه شده اند، به رشته تحریر درآورده اند. نظیر سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی که شرح مسیر سفر دو هزار و دویست فرسنگی است از بلخ تا مصر، که از راه مرو و نیشابور و سمنان و ری و قزوین و آذربایجان و آسیای صغیر و شام و فلسطین و حجاز تا قاهره پایتخت مصر انجام می گیرد، همچنین مسیر برگشت اوست از این سفر که پس از آخرین زیارتش از خانه خدا در سال 442 هجری از راه طائف و یمن و لحساء و بصره و فارس و اصفهان به بلخ مراجعت می کند و جمعاً مدت هفت سال (از 437 تا 444هجری) طول می کشد. 
      در این اثر که ناصر خسرو آن را با انشایی روان و دل انگیز نگاشته است، اطلاعات دقیق و ارزشمندی را از اوضاع جغرافیایی و تاریخی و آداب و رسوم مردم شهرهای مسیر مسافرت خود به دست می دهد. 
      ترجمه سفرنامه مارکوپولو جهانگرد ایتالیایی که با عنوان «عجایب» منتشر شده است، شامل شرح مسافرت او در قرن هفتم هجری، از راه آسیای صغیر و ایران به چین و گزارشی است از مشاهدات نویسنده در مسیر راه ابریشم از چین و ترکستان و مغولستان و قسمتی از جنوب شرقی آسیا. 
       سفرنامه ابن بطوطه (703-770 ه) سیاح معروف مراکشی، از جمله سفرنامه های واقعی است که نویسنده از سفرهای طولانی خود در شمال آفریقا و سرزمین های مصر، شام، عراق، ایران و سه بار سفر او به مکه و زیارت خانه خدا و دیگر مشاهداتش از بحراحمر، یمن، آسیای صغیر، ماوراء النهر، افغانستان، هند بنگال و آسام تا چین و .... اطلاعات با ارزشی را نگاشته است...