احسان

احسان به معنی انجام دادن کارهای عالی، بارها در قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته است. احسان از اوامر و مواعظ الهی به انسان­ هاست: «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الإِحْسَانِ وَ إِیتَاء ذِی الْقُرْبَی وَ یَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَ الْمُنکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ؛ در حقیقت خداوند به عدالت و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می‌دارد. به شما اندرز می‌دهد باشد که پند گیرید.»(نحل، آیه 90)

در بیان قرآن، نتیجه نیکى، نیکی خواهد بود: «قُلْ یَا عِبَادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ؛ بگو اى بندگان من که ایمان آورده‏ اید از پروردگارتان پروا بدارید براى کسانى که در این دنیا خوبى کرده ‏اند نیکى خواهد بود و زمین خدا فراخ است بى‏ تردید شکیبایان پاداش خود را بى‏ حساب خواهند یافت.»(زمر، آیه۱۰)

توجه به این نکته ضروری است که: «احسان چیزی برتر از عدالت است، زیرا عدالت این است که انسان، آنچه بر عهده اوست را انجام بدهد و آنچه متعلق به اوست را بگیرد، ولی احسان این است که انسان بیش از آنچه وظیفه اوست انجام دهد و کمتر از آنچه حق او است را بگیرد.»(مفردات الفاظ القرآن، ص236) حضرت علی(ع) درباره تفاوت عدل و احسان می­ فرمایند: «العدل الانصاف و الاحسان التفضل؛ عدل رعایت انصاف و احسان انعام و بخشش است.» (نهج البلاغه، حکمت223)

فضل و احسان

 فضل در لغت به معنای زیاده از حد اقتصاد و میانه است و به هر عطیه ­ای که دادن آن واجب نیست، فضل گفته می شود. (ر.ک: المفردات فی غریب القرآن، ص639) ، فضل از جمله صفاتی است که در قرآن کریم به خداوند نسبت داده شده و بیش از صد بار به آن اشاره شده است از جمله: « أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لایَشْکُرُونَ؛ آیا از [حال] کسانى که از بیم مرگ از خانه ‏هاى خود خارج شدند و هزاران تن بودند خبر نیافتى پس خداوند به آنان گفت: تن به مرگ بسپارید آنگاه آنان را زنده ساخت آرى خداوند نسبت به مردم صاحب بخشش است ولى بیشتر مردم سپاسگزارى نمى کنند.»(بقره، آیه۲۴۳)

     البته فضل و احسان خداوند مختص گروه ویژه­ اى نیست و شامل همه می ­شود چنان که در دعاى جوشن کبیر آمده است: «یا من فضله عمیم؛ ای کسی که احسانش عمومی است» فضل و رحمت خدا، همچون باران بر همه جا می­ بارد و انسان­ ها ـ مانند زمین ­ها ـ بسته به استعداد و استحقاقشان از این فضل الهی استفاده می ­کنند؛ بدیهی است هر چه زمینه برای دریافت فراهم شود بهره­ مندی از آن بیشتر خواهد بود.

ادیم زمین، سفره عام اوست       بر این خوان یغما چه دشمن چه دوست

                                                                                                   سعدی

       در کنار فضل و احسان عام که به دوست و دشمن عنایت شده است الطاف خاصی هم وجود دارد که خداوند به هرکس که خواست می­ دهد: « وَ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ* وَ لاتُؤْمِنُوا إِلا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ قُلْ إِنَّ الْهُدَى هُدَى اللَّهِ أَنْ یُؤْتَى أَحَدٌ مِثْلَ مَا أُوتِیتُمْ أَوْ یُحَاجُّوکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ* یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ؛ و گروهى از اهل کتاب گفتند به آنچه که بر مؤمنان [مسلمانان‏] نازل شده است، در آغاز روز ایمان بیاورید و در پایان روز انکارش کنید، شاید [از دین خود] برگردند و جز به کسى که از دین شما پیروى مى‏ کند، ایمان نیاورید. بگو: هدایت، هدایت الهى است[و باور مکنید] که به کسى نظیر آنچه به شما داده شده است داده شود یا [بتوانند] در پیشگاه خداوند با شما احتجاج کنند بگو: چنین فضلى در دست خداوند است، به هرکس که بخواهد مى‏ بخشد و خداوند گشایشگر داناست. هرکس را که بخواهد مشمول رحمت خویش مى‏ گرداند و خدا دارنده بخشش و بخشایش عظیم است.»(آل عمران، ۷۴ـ72)

تویی کاول ز خاکم آفریدی         بفضلم ز آفرینش برگزیدی

                                                            نظامی

بر فضل توست تکیه امید او از آنک            پاشنده عطایی و پوشنده خطا

                                                                             خاقانی